209/2016: Bazylika pw. św. Krzyża - Kezmarok (Kieżmark) (Słowacja, kraj preszowski, pow. Kezmarok (pow. Kieżmark))

(Kostolne namestie)

Pierwsza wzmianka o kościele św. Krzyża pochodzi z 1383 r. W dokumencie można przeczytać, że na miejscu dzisiejszego kościoła znajdowała się kiedyś drewniana kaplica. Fundamenty wieży oraz resztki zachowanego portalu w części znajdującej się pod wieżą przekonują nas jednak o tym, że już w poł. XIII w. znajdował się tutaj murowany kościół. Po przebudowie (po 1320 r.) można mówić o reprezentacyjnym kościele miejskim. Dalsza wielka przebudowa miała miejsce w latach 1444-98. Późniejsze prace budowlane przeprowadzone w XVI w. dotyczyły już tylko wieży kościoła oraz przedsionku północnego.
W 1998 r. Ojciec Święty Jan Paweł II
podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej.

W Bazylice można zobaczyć:

Portal główny należy do największych portali gotyckich na Spiszu. Na środkowej kolumnie znajduje się figura Chrystusa cierpiącego, a obok niej figury Matki Bożej oraz św. Jana. W kamiennej wstędze nad portalem widnieje napis wskazujący na rok zakończenia przebudowy: crux nos sancta tuere 1498 (Niech nas chroni Krzyż święty). Przed portalem jest otwarty przedsionek z gwieździstym sklepieniem.

Mały portal - do świątyni wchodzi się przez przedsionek z zewnętrznym portalem w kształcie grzbietu osła. Na wewnętrznym portalu znajdują się dwa herby: na lewej stronie herb miasta Kieżmark i na prawej stronie herb rodziny Zapolyów, właścicieli kieżmarskiego zamku oraz mecenasów przebudowy kościoła. a wstędze widnieje data ukończenie przebudowy świątyni (1486).

Główny ołtarz - to architektura z 1868 r. W ołtarzu znajduje się największy skarb kościoła - Chrystus Umęczony. Chodzi o doskonałe pod względem artystycznym i anatomicznym uchwycenie momentu śmierci, które jest dziełem Mistrza Pawła z Lewoczy. Dzieło powstało po 1506 r. Figura Matki Boskiej Bolesnej, obecnie kopia - pierwotnie chodziło o gotycką rzeźbę, zmodyfikowaną w 1868 r. Z tego samego roku pochodzi figura św. Jana Ewangelisty. Figura Marii Magdaleny pochodzi z końca XVII w. Po bokach szafy ołtarzowej znajdują się skrzydła z
malowidłami tablicowymi. Z 2. poł. XV w. pochodzą obrazy na zewnętrznej, uroczystej stronie (po lewej: Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodzenie Chrystusa; po prawej: Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli) oraz nieukończone malowidła na tylnej stronie ołtarza. Wewnętrzny cykl pasyjny został przemalowany w 1639 r. Relief Chrystusa z apostołami na przegrodzie ołtarza, jak również rzeźby Chrystusa, św. Władysława i św. Stefana na szczycie ołtarza, pochodzą z 2 poł. XV w. Przed mensą ołtarzową znajduje się antependium z jedwabną wyszywką Trójcy Przenajświętszej z 1604 r. Całość ołtarza została odrestaurowana w latach 2009-2011.

Chrzcielnica z brązu jest bogato zdobiona reliefami oraz napisem: Jezus Chrystus, Syn Maryi, chrzcielnicę kościoła św. Krzyża odlał M. S. Roku Pańskiego 1472. Jest to dzieło Mistrz Matiasa z Nowej Wsi Spiskiej. Pokrywa chrzcielnicy pochodzi z 1. poł XVIII w.

W południowej ścianie świątyni znajduje się wmurowany późnogotycki nagrobek Krzysztofa Warkócza, kapitana zamku kieżmarskiego z 1520 r.

Figura św. Michała Archanioła - pochodzi z 2. poł. XV w. Do XIX w. była częścią szczytu głównego ołtarza.

Św. Katarzyna - to jedno z najlepszych dzieł rzeźbiarskiej pracowni, która działa na terenie Kieżmarku po 1500 r. Z tej samej pracowni pochodzi również relief Ukoronowania Matki Bożej oraz rzeźba Maryi z Dzieciątkiem, które znajdują się w południowej nawie świątyni.

Mąż boleści - rzeźba powstała ok 1500 r.

Nagrobek Zuzanny Dóczyowej - to dzieło z czerwonego marmuru, które pochodzi z 1596 r. Pod nagrobkiem znajduje się krypta rodziny Thokolyow.


Figura Matki Bożej pochodząca z 2. poł XV w. Do 2009 r. była częścią kalwarii znajdującej się w głównej szafie ołtarzowej św. Krzyża i przedstawiała Matkę Bożą Bolesna. Podczas prac restauratorskich został odkryty pierwotny charakter rzeźby - pierwotnie chodziło o figurę Królowej Niebios. Obecnie na ołtarzu znajduje się zmodyfikowana kopia.

Pastoforium - mniejsze, umieszczone w ścianie pochodzi z 1. poł. XIV w; większe w kształcie wieżyczki z okresu między latami 1444-86. W jego górnej części znajduje się gotycka rzeźba Dziewicy z Dzieciątkiem.

Wejście do zakrystii ma bogato zdobiony portal w kształcie grzbietu osła. Rzeźba na drzwiach powstała ok. 1520 r. Napis nad wejściem pochodzi z okresu prac restauratorskich w 1868 r.

Mały chór - napis na murowanym parapecie obwieszcza, że mały chór wraz z organami dał zbudować w 1651 r. mieszczanin Juraj Gunther z Kieżmarku. Do niego należy również nagrobek na ścianie pod chórem. Bogato zdobiony pozytyw organowy jest dziełem mistrza Bartłomieja Fromma i należy do najstarszych dochowanych instrumentów na Słowacji.

Malowidło w prezbiterium jest dziełem Juliusa Adama z 1933 r. Witraże znajdujące się na końcu prezbiterium pochodzą z 1912 r. Powstały w pracowni mistrza Waltera Gidu w Budapesztu, dalsze trzy witraże są dziełem Jana Rihu z Brna i pochodzą z 1931 r. Są to dary od bractw religijnych, księży oraz od rodziny Palencarów.

Ambona pochodzi z 1931 r.; baldachim z 1633 r. W jej dolnej części znajdują się malowidła obrazujące apostołów. W środku znajduje się figura Chrystusa - Zbawiciela świata, a na górze figura św. Pawła z mieczem.

Ołtarz apostołów pochodzi z okresu między latami 1470-80. Na środkowym obrazie widać Zbawiciela z kulą ziemską u stóp. Po jego prawicy stoi św. Piotr z kluczem w ręku i po lewicy św. Paweł z mieczem. Na bocznych skrzydłach ołtarza są apostołowie z typowymi atrybutami: św. Jan Ewangelista, św. Juda Tadeusz, św. Filip, św. Maciej, św. Jakub mł., św. Jakub st., św. Andrzej, św. Tomasz, św. Bartłomiej, św. Peregrin, nieznany apostoł z atrybutem, św. Mateusz.

Tablice mają pozłacane brokatowe tło. Są mocne osadzone w neogotyckiej architekturze ołtarza, pochodzącej z 1879 r. Przed kamienną gotycką mensą znajduje się drewniane antepedium z 1. poł. XVIII w. z obrazami z życia św. Antoniego Pustelnika.

Północny portal rozdziela - podobnie jak główny portal - niezdobiona środkowa kolumna. Na drzwiach zachowała się oryginalna  gotycka rzeźba  z 1529 r. w 2. poł. XVI w. dobudowano przed portalem przedsionek. w przedsionku znajduje się kalwaria. Figura Chrystusa pochodzi z 2 poł. XV w., figury Maryi oraz Jana Ewangelisty są z końca XVII w.

Obraz św. Jana Nepomucena - nad północnym portalem pochodzi z pocz. XVIII w.

Ołtarz św. Anny - jest neogotycki z 1911 r.

Św. Mikołaja - pierwotnie gotycką rzeźbę świętego dostosowano później do stylu barokowego. Znajduje się w neogotyckiej architekturze Bożego grobu.

Ławka rogowa jest dziełem mistrza Szymona z 1496 r. Należy do najpiękniejszych gotyckich ławek.

Św. Sebastiana - wartościowa artystycznie rzeźba z okresu ok. 1500 r. W średniowieczu znajdowała się na wspólnym ołtarzu wraz z rzeźba św. Mikołaja.

Ławka senatorów znajdująca się pod chórem nawy głównej pochodzi wg napisu z 1518 r. z kieżmarskiej pracowni mistrza Hansa Tischlera. Malowidła (z 1 poł. XVII w.) krajobrazów z kobietami grającymi na instrumentach muzycznych zdobiące parapet, są bardzo uszkodzone. Z tej samej pracowni stolarskiej pochodzą również drzwi do zakrystii oraz drzwi przedsionku północnego.

Wielkie organy pochodzące z 1641 r. znajdują się na zachodniej emporze. Z oryginalnego instrumentu zachowała się tylko rzeźbiona szafa. W niej ustawione są organy (z trzema manuałami i 36 registrami, model Opus 2213) z 1926 r. przez firmę Rieger-Krnov. Na końcu południowej nawy znajduje się rokokowy konfesjonał z 1781 r. Nad nią widnieje epitafium z poł. XVII w. z obrazem Chrystusa niosącego krzyż.

Ławka gotycka z trzema miejscami do siedzenia jest prawdopodobnie dziełem mistrza Szymona. Ma nowszy, wyraźnie rustykalny parapet oraz baldachim.

Ołtarz św. Teresy z Lisieux jest neogotycki i pochodzi z końca XIX w.

Ołtarz Ukoronowania Matki Bożej - w szafie ołtarzowej znajduje się późnogotycki relief z końca XVI w. pochodzący z miejscowej pracowni rzeźbiarskiej. Obrazuje on klęczącą Maryję koronowaną przez Boga Ojca i Chrystusa Króla. Neogotycka architektura ołtarzowa wraz z malowidłami oknami pochodzi z 1911 r.

Obraz św. Elżbiety Węgierskiej nad południowym wejściem pochodzi z 80-tych lat XIX w. Jest to kopia obrazu Aleksandra Liesen-Mayera, który znajduje się w Węgierskiej Galerii Narodowej w Budapeszcie.

Figura Madonny z Dzieciątkiem na ręku i aniołami u stóp, która pochodzi z pocz. XVI w., jest kopią rzeźby z ołtarza Matki Bożej Śnieżnej w Lewoczy. Kolorystyka polichromii pochodzi z XVIII w. z okresu baroku.

Ołtarz Matki Bożej Różańcowej pochodzi z końca XIX w.

Ołtarz św. Katarzyny jest późnogotycki z 1493 r. Malowane tablice gotyckie zostały dobudowane do neogotyckiej architektury ołtarzowej z 1879 r. Na środkowej tablicy znajduje się malowidło (163 x 117 cm) przedstawiające św. Katarzynę, po bokach obrazy św. Barbary (z wieżyczką) oraz św. Małgorzaty (ze smokiem). W aureoli św. Katarzyny widnieje napis z datą (Sancta Katherina ora pro nobis deum a m 493).
Na bocznych skrzydłach znajdują się obrazy świętych kobiet: Doroty (z różami), św. Apolonii (z kleszczami), św. Agnieszki (z owieczką) oraz św. Urszuli (ze strzałą w ręku). W tylnej części znajdują się częściowo uszkodzone obrazy św. Franciszka z Asyżu, św. Bernarda ze Sieny, św. Grzegorza oraz św. Hieronima. Przed mensą jest drewniane antependium z 1. poł. XVIII w. z reliefem obrazującym Chrystusa na Górze Oliwnej. Jest zdobiona lamówką z akantowymi ornamentami.

Wieża, z której rozlega się panorama na cały Kieżmark. Prowadzi na nią 139 schodów.

Otoczenie kościoła:
Dzwonnica uważana za najpiękniejszą dzwonnicę renesansową na Słowacji. Zaczęto ją budować w 1525 r., w 1591 r. budowę zakończył budowniczy Ulrich Materer z Kieżmarku. Autor pięknej  dekoracji grafitowej podpisał się inicjałami H.B.

Budynek byłej szkoły katolickiej przed głównym portalem kościoła zbudowano po 1754 r. na miejscu byłej kaplicy Trójcy Przenajświętszej.

Budynek tzw. szkoły humanistycznej powstał w 1536 r. na miejscu starszego, drewnianego budynku szkoły.

Budynek plebanii rzymskokatolickiej znajduje się na północ od kościoła. Dzisiejszy kształt budynku powstał w wyniku przebudowy w latach 1745-49.